ESD - Alışkanlıklar

Sistem Düşünürünün Alışkanlıkları; öğrenenlerin, sistemlerin nasıl çalıştığını ve eylemlerinin zaman boyunca etkilerini anlamalarına yardımcı olması amacı ile, Waters Center for Systems Thinking (önceki adı ile, Waters Foundation) tarafından belirlenmiştir. Alışkanlıklar; üzerinde çalışılan sistem ile ilgili sorun çözme ve yansıtıcı düşünmeye yönelik çeşitli stratejiler içerir. "Alışkanlık" sözcüğü her ne kadar "bir şeyi sürekli yapar olmak" olarak tanımlansa da Sistem Düşünürünün Alışkanlıkları, düşünme biçimlerini sınırlamaz. Tersine; alışkanlıklar esnek düşünmeyi, yeni anlayışları ve farklı bakış açılarını özendirir.

Büyük Resim

Büyük resmi anlamaya çalışır
Sistem düşünürü, sistemin dinamiklerini ve parçalarının karşılıklı ilişkilerini incelemek için “geriye çekilir”. Bir ağacın ayrıntıları yerine, ormanı görür.

“Büyük resim ile önemli ayrıntılar arasındaki dengeyi nasıl koruyabilirim?”
“Sistemi incelerken hangi zaman aralığını kullanmalıyım?”
“Etkileyip değiştirebileceğim konulara mı, etkimin olamayacağı konulara mı odaklanıyorum?”

Zaman Boyunca Değişim

Sistem ögelerinin zaman içinde değişerek nasıl örüntüler ve eğilimler oluşturduğunu gözlemler
Dinamik sistemler, zaman boyunca değişen, birbirine bağımlı, birbirinden etkilenen öğelerden oluşur. Sistem düşünürü, zaman boyunca değişim grafiği gibi araçlar kullanarak örüntü ve eğilimleri kaydeder ve gözlemler. Grafikler, sistemin yapısını ve ögelerin birbirine bağımlılığını görmeyi kolaylaştırır.

“Sistemde değişen önemli ögeler hangileri?”
“Ögeler zaman içinde nasıl değişiyorlar?”
“Değişen ögeler hangi yönde, ne miktarda değişiyor?”
“Zaman boyunca hangi örüntüler, eğilimler oluşuyor?”

Sistemin Yapısı

Sistem davranışının sistemin yapısından kaynaklandığını bilir
Sistem düşünürü, suçlamanın, karmaşık sistemlerde sürdürülebilir değişim yaratacak bir uygulama olmadığını bilir. Bunun yerine, sistemin yapısına odaklanmak, sistemin çıktılarını anlamayı kolaylaştırır. Sistem düşünürü, sistemde etkin bir değişim yapabilmek için, sistemin yapısının bilinmesi gerektiğinin farkındadır.

“Parçalar birbirlerini nasıl etkiliyor?”
“Parçaların düzenlenmesi ve karşılıklı ilişkileri gözlemlenen davranışı nasıl yaratıyor?”
“İşler kötüye gittiğinde, dış nedenleri suçlamak yerine iç nedenlere nasıl odaklanabilirim?”

Karşılıklı Bağımlılıklar

Karmaşık neden sonuç ilişkilerinin döngüsel yapısını tanımlar
Sistem düşünürü, dinamik sistemlerde neden-sonuç ilişkilerinin doğrusaldan çok döngüsel olduğunu bilir. Karmaşık neden-sonuç ilişkileri, evdeki ısıtma sistemlerinde olduğu gibi, bir amaca yönelik olarak çalışan dengeleyici geri beslemeler olabilir. Veya, nüfus davranışında olduğu gibi, gittikçe artan pekiştirici geri beslemeler biçiminde olabilir.

“Parçalar birbirlerini nasıl etkiliyor?”
“Döngüsel nedensellik, geri beslemeler sistemin neresinde ortaya çıkıyor?”
“Sistemdeki bir geri besleme bir başka geri beslemeden daha mı etkili? Evetse, nasıl?”

Bağlantılar

Sistemlerin içinde ve aralarında anlamlı bağlantılar kurar
Sistem düşünürü sistemlerin içindeki ilişkileri daha iyi anlamak için bilerek bağlantılar kurar. Öğrenme mevcut bilgiye yeni bilginin bütünleşmesi ile gerçekleşir. Sistem düşünürü, daha derin bir anlayış için, yeni verilerin eski bilgiye, ekleme, değiştirme, dönüştürme ve birleştirme yolu ile nasıl bağlandığını dikkate alarak anlam yaratır.

Sistemin parçaları arasındaki ilişkiler nedir ve bütünü anlamayı nasıl etkilemektedir?
Sistemin farklı görünümleri sisteme yarar sağlamak için nasıl birlikte çalışıyorlar?
Bir sistemin anlaşılması nasıl diğer bir sistemin anlaşılmasına dönüşüyor?

Farklı Bakış Açıları

Daha iyi anlamak için farklı bakış açıları kullanır
Sistem düşünürü, dinamik bir sistemin aslında nasıl çalıştığını anlamak için, başkalarıyla işbirliği yaparak, sisteme farklı açılardan bakar.

“Diğer bakış açılarına açık mıyım?”
“Farklı bakış açıları, sistemi anlamamı nasıl etkiliyor?”
“Herhangi bir konuda farklı bakış açılarına sahip olmak için kimlerle görüşmem gerekir?”
“Yeni bakış açılarını öğrendikçe düşüncemi değiştirmeye istekli miyim?”

Varsayımlar

Varsayımları ortaya çıkarır ve test eder
Sistem düşünürü sistemle ilgili içgörü geliştirmek amacı ile tüm varsayımlarını titizlikle inceler. Eylemlere yansıyan içgörüler başarıyı artırır. Çıkarım merdiveni, varsayımların yapılması, inançların oluşması ve algılanan veriler üzerinden eylemlerin gerçekleşmesinin nedenlerinin ve mekanizmasının anlaşılmasını kolaylaştıran görsel bir araçtır.

“Geçmiş deneyimlerim teorilerimin ve varsayımlarımın oluşmasını nasıl etkiliyor?”
“Geliştirdiğim teori veya model, üzerinde çalıştığım sistemle ne kadar uyumlu?”
“Olası eylemleri düşünürken, “olursa ne olur?” soruları soruyor muyum?”

Kapsamlı Düşünme

Konuyu kapsamlı düşünür ve hemen sonuca varma isteğine direnir
Sistem düşünürü sabırlıdır. Herhangi bir eyleme geçmeden önce sistemin yapısını ve davranışlarını anlamak için yeteri kadar zaman ayırır. Acil bir çözüm isteğine yenik düşmenin uzun erimde daha fazla sorun çıkaracağını bilir. Çözümün hemen bulunamamasının gerginlik yaratacağının farkındadır ve sistem ile ilgili daha derin bir anlayış oluşuncaya kadar bu gerginliğe dayanabilir.

“Bu konunun düşünülmesi için ne kadar zaman tanımalıyız?”
“Sorunlar hemen çözülmediğinde oluşacak gerginliği nasıl yönetebiliriz?”
“Çözülmemiş sorunlarla birlikte yaşarken diğerlerine sabırlı olmakta nasıl yardımcı olabilirim?”

Zihinsel Modeller

Zihinsel modellerin mevcut gerçekliği ve geleceği nasıl etkilediğini düşünür
Herhangi bir durum içinde birey, olayları algılar, yorumlar ve böylece dünya ile ilgili bir resim, bir zihinsel model oluşturur. Zihinsel modeller, bazen yaşam boyu süren varsayımlar, inançlar, değerlerden oluşur. Sistem düşünürü zihinsel modellerin bakış açılarını ve bunun sonucunda eylemleri ekilediğinin farkındadır.

“İstediğimiz sonuçlara ulaşmada, mevcut zihinsel modellerimiz ne kadar yardımcı oluyor?”
“Mevcut zihinsel modellerimiz, bu alandaki çabalarımızı ne kadar engelliyor?”
“Zihinsel modellerin verdiğimiz kararlara etkisini başkalarının görebilmesine nasıl yardımcı olabilirim?”

Kaldıraç

Olası kaldıraç noktaları bulmak için sistemin yapısını anlar
Sistem düşünürü, sistemin yapısı, karşılıklı bağımlılıkları ve geri beslemelerini dikkate alarak istenen sonuçları ortaya çıkaracak en olası kaldıraç eylemi gerçekleştirir. Peter Senge kaldıraç tanımını, “… belirgin ve sürekli iyileştirmeye neden olacak eylemleri ve yapısal değişimleri görebilmek” olarak yapıyor.

“Uzun ömürlü ve istenen sonuçlar, nerelerde küçük değişiklikler yapılarak alınabilir?”
“Olası kaldıraç noktalarını belirlemek için sistem ile ilgili bildiklerimizi nasıl kullanabiliriz?”
“İstenen sonuçları almamıza neden olacak başka küçük kaldıraç noktaları var mı?”

Kısa ve Uzun Erimli Sonuçlar

Eylemlerin kısa erimli, uzun erimli ve amaçlanmamış sonuçlarını düşünür
Dinamik bir sistemi değiştirmeye yönelik herhangi bir eylemden önce, sistem düşünürü eylemin kısa ve uzun erimli ve amaçlanmamış olası sonuçlarını değerlendirir. Bu uygulama, seçilen eylemin istenen sonuçları ortaya çıkarma olasılığını artırır.

Yeni eylemlere neden olabilecek amaçlanmamış sonuçlar var mı?
Önerilen eylemin amaçlanmamış sonuçları nelerdir ve hangi dengelemeleri dikkate almalyız?
Önerilen eylemin uzun ve kısa erimli olası sonuçları nelerdir?
“Yarın gülmek için bugün ağlamayı kabul etmeye hazır mıyız?

Birikme

Birikmelere ve değişim hızlarına dikkat eder
Sistemler birikmeler -yani zamanla artan azalan miktarlar- ve bu birikmelerin değişim hızları dahil pek çok ögeden oluşurlar. Birikmeler fiziksel malzemeler veya soyut kavramlar olabilir. Sistem düşünürü sistemin içindeki birikmeleri ve karşılıklı bağımlılıkları belirlemek için stok ve akış diyagramı veya sistem dinamikleri modeli gibi araçlar kullanabilir. Sistemin bu şekilde gösterilmesi, sistem yapısının nasıl anlaşıldığının iletilmesine ve belli bir birikmenin zaman boyunca artması veya azalması için potansiyel kaldıraç noktasının belirlenmesine yardımcı olur.

Bir sistemin içinde, miktarları zaman boyunca değişen görebildiğim, hissedebildiğim, sayabildiğim veya ölçebildiğim hangi ögeler var? (örn. Mutluluk düzeyi)
Bu birikmeler ne kadar hızlı (veya yavaş) artıyor veya azalıyor?
Bir birikme sistemin diğer ögelerini nasıl etkiliyor?
Bir birikme tepe noktasına ulaşırsa ne olur?

Gecikmeler

Neden sonuç ilişkilerini araştırırken gecikmeleri dikkate alır
Sistem düşünürü, karmaşık, dinamik bir sistemde herhangi bir eylem gerçekleştirildiğinde, sonucun bir süre sonra görüleceğini bilir. Sistem düşünürü bu gecikmelerin olası etkilerini dikkate alır.

“Sistemde bir değişiklik yaptığımızda, istediğimin sonuçları görmek için ne kadar süre geçmesi gerekir?”
“Görmeyi beklediğimiz etkilerde gecikmelerin rolünü nasıl belirleyebiliriz?”
“Önerdiğimiz değişiklikler hemen sonuç verecek mi yoksa beklemek gerekiyor mu? Gerekiyorsa, ne kadar?”

Giderek Yaklaşma

Sonuçları kontrol eder ve gerekiyorsa eylemlerini değiştirir
Tanımı gereği, dinamik sistemler zaman boyunca sürekli değişir. Bu nedenle, sistem düşünürü, sistemin istenen sonuçları üretmeyi sürdürmesi için, sistemin davranışlarını sürekli izler, değerlendirir ve gerektiğinde önlem alır. Örneğin, başlangıçta algılanan sorun için “en iyi çözümü” belirlemek zor olabilir. Uygun bir çözüm denemek, sonra sonuçları değerlendirmek, sorunun anlaşılmasını kolaylaştıracaktır. Zaman içinde, her denemede veya yaklaşımda, sonuçları kontrol etmek ve gerekli önlemleri almak, sistemi istenen sonuçları üretir hale getirecektir.

“Gelişmeleri izlemek için hangi göstergelere gereksinimimiz var?”
“Değerlendirme yapmayı ve gerekiyorsa önlem almayı planladık mı?”
“Değişiklikler düşünürken diğer sistem düşüncesi alışkanlıklarından yararlanıyor muyuz?”

Kısa

Sistem Düşünürü Alışkanlıklarının 5 sayfalık resimli sürümünü pdf biçiminde indirmek için buraya tıklayın.
(2015 sürümü için buraya tıklayın)

Uzun

Sistem Düşünürü Alışkanlıklarının 15 sayfalık resimli sürümünü pdf biçiminde indirmek için buraya tıklayın.
(2015 sürümü için buraya tıklayın)