Tanım 1: Sistem, bir bütün olarak varlığını ve işlevlerini, parçalarının karşılıklı ilişkileri ile sürdüren şeydir.
Tanım 2: Sistem, karşılıklı ilişkileri ile, zaman boyunca bir bütün olarak faaliyet gösteren elemanlar topluluğudur.
Tanım 3: Sistem, belirli bir işlevi yerine getiren ve aralarında belirli düzen içinde etkileşimler bulunan ögeler topluluğu. Örnek: Vücudumuz.
Tanım 4: Sistem, davranışlarını birbirleri ile ilişkileri belirleyen ögeler topluluğudur.
Linda Booth Sweeney "sistem" kavramını anlatıyor. (Seslendiren: Şebnem Demir)
Tanım 1: Sistem düşüncesi, herhangi bir parçanın detayına odaklanmak yerine, bütünü ve ilişkiler ağını görmeyi sağlayan bir bakış açısıdır. Olaylar, bir örüntü içinde, zamanla açığa çıkar, kendini gösterir.
Tanım 2: Sistem düşüncesi, sistemleri parçaların toplamı olarak değil bir bütün olarak görmeyi sağlayan bir bakış açısı, bir dünya görüşüdür. Bütün, örüntüleri yaratan karşılıklı ilişkiler ağıdır.
Tanım 3: Sistem düşüncesi, bir bütünü görme disiplinidir.
Tanım 4: Sistem Düşüncesi, düşünmeyi görselleştirerek eleştirel düşünmeyi destekleyen alışkanlıklar ve araçlar takımıdır.
Tanım 5: Sistem Dinamikleri, düşünmenin dili gibidir. Bir dil gibi aşama aşama, önceki öğrenmenin üzerine birşeyler daha koyarak, ilişkiler kurarak, öğrenilir. Başlangıçta sesler, sonra kelimeler, sonra cümleler ve sonunda hikayeler. Bir dil gibi çocuktan yetişkine her yaştan kişi tarafından kullanılabilir. Nasıl aynı harfleri, kelimeleri, cümle yapılarını her yaşta kullanıyorsak, sistem dinamikeri araçlarını da bu şekilde kullanırız.
Tanım 6: "Sistem Düşüncesi" demek ne anlama geliyor? Bu terimi, dinamik karmaşıklığı haritalamamıza ve keşfetmemize yardımcı olan bir araç seti için kullanabiliriz - nedensel döngü diyagramları, stok-akış diyagramları ve simülasyon modeller gibi. Gerçekliğe özgün bir bakış açısı olarak da kullanabiliriz - bütünün ve bütünü oluşturan parçaların birbirleri ile nasıl karşılıklı ilişkide olduğunun farkına varmamızı sağlayan bir bakış açısı. Son olarak, sistem düşüncesi dinamik karmaşıklık ile ilgili anladıklarımızı ifade etmemizi sağlayan özel bir söz dağarcığı anlamına gelebilir. Örneğin, sistem düşünürleri genellikle dünyayı; pekiştiren veya dengeleyen süreçler, sınırlar, gecikmeler, zaman boyunca davranış örüntüleri gibi terimlerle açıklarlar.
Eskişehir Büyükşehir Belediyesi ve UNDP Türkiye Hızlandırma Laboratuvarı ortaklığında yürütülen Sosyal İnovasyon İçin İletişim (C4SI) Projesi kapsamında düzenlenen Sosyal İnovasyon Eğitim Programının 8 Mart 2022 Pazartesi günü gerçekleştirilen "Sosyal İnovasyon Sürecini Anlamak" konulu toplantısında Sistem Düşüncesinin tanıtımının yapıldığı bölüm.
MEF Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öğrenme Bilimleri Yüksek Lisans Programı kapsamında 2021-2022 döneminde verdiğimiz "Eğitimde Sistem Düşüncesi"nin ilk dersinde Prof. Dr. Yaman Barlas'ın "Sistem Düşüncesine Genel Bir Bakış" başlıklı konuşması
Bu bölümün hazırlanmasında System Dynamics Society web sitesinin "What is System Dynamics" sayfasının "From Systems Thinking To System Dynamics" bölümünden yararlanılmıştır.
Sistem Düşüncesi bir sistem içindeki değişkenlerin aralarındaki nedenselliği ve karşılıklı ilişkileri anlamanın ve açıklamanın bir yoludur. Sistem Dinamikleri bu ilişkilerin etkilerini sayısallaştırır.
Sistem Düşüncesi, bir sisteminin ögelerinin karşılıklı ilişkilerini ve sistemin dışından gelen etkileri açıklayan nedensellik temelli bütüncül bir yaklaşımdır. Geçmişi; felsefe, sosyoloji, örgüt kuramı ve geri besleme düşüncesini de içeren çeşitli alanlara dayanır.
Sistem Dinamikleri, karşılıklı ilişkileri sayısallaştırarak Sistem Düşüncesini tamamlar ve sistemin nasıl davrandığının zamana bağlı bir görüntüsünü geliştirir. Yaklaşım, karmaşık problemlerin davranış değişiminin gösterimi ve benzetimini yapan bilgisayar modellerinin kurulmasına odaklanır.
Eğitimde Sistem Düşüncesi, Sistem Düşüncesi uygulamaları için Sistem Dinamikleri araçları kullanır. Sistem Dinamiklerinin temel araçları olan Stok-Akış Diyagramı ve Zaman Boyunca Davranış Grafiğinin okul öncesinden başlayarak kavramsal olarak kullanımı, sonraki yıllarda sayısal modellerin kurulmasına temel oluşturur. Böylece kavramsaldan sayısala, Sistem Düşüncesinden Sistem Dinamiklerine geçiş sağlanır.
“Systems Thinking” terimine karşılık olarak “Sistem Düşüncesi” terimini öneriyoruz.
“Systems Thinking”
Sistem düşüncesi, sistemleri belirleme ve anlama, davranışlarını öngörme ve istenen etkileri üretmek için gerekli değişiklikleri yapma yeteneğini geliştiren çözümleme becerileri takımıdır. Sistem düşüncesi, sistemler konusunda düşünme sistemidir. (Ross D. Arnold, 2015)
"Systems thinking" terimi ilk olarak 1987 yılında Barry Richmond tarafından, bir paradigma, bir dünya görüşü olarak kullanılmıştır. (Richmond, Summer-Fall 1994) Daha sonra, 1990 yılında Peter Senge, bir milyonun üzerinde satış yapan “The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization” adlı kitabı ile “systems thinking” teriminin çok daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır. Kitapta “systems thinking”, kişisel ustalık, zihni model, paylaşılan vizyon ve takım halinde öğrenmeden sonra, bu dört disiplini birleştiren, beşinci disiplin olarak anlatılmıştır. (Senge, 1990) Kitap, 1993 yılında Ahmet Doğukan, Ayşegül İldeniz, Barış Pala tarafından Türkçeye çevrilmiş, Yapı Kredi Yayınları tarafından basılmıştır. Ocak 2018 tarihinde 19.baskısı yapılan kitapta “systems thinking” terimi kitapta “sistem düşüncesi” olarak geçmektedir. (Doğukan, İldeniz, & Barış, 1993)
“Systems thinking” teriminin karşılığı Yabancı Sözlere Karşılıklar Kılavuzunda bulunamamıştır. Ayrıca, Türk Dil Kurumu Genel Ağ sayfasında “sistem düşüncesi”, “sistemsel düşünme/düşünce”, “sistemik düşünme/düşünce”, “sistemci düşünce/düşünme” terimleri de bulunamamıştır.
Türkçenin, aşağıda tartışılan dil kuralları, ek ve köklerine uygun olarak “Systems Thinking” terimini “Sistem Düşüncesi” biçiminde belirtisiz ad tamlaması olarak çevirmenin daha doğru olacağını düşünüyoruz.
Belirtisiz tamlama, Türk Dil Kurumu çevrim içi Güncel Türkçe Sözlüğünde, “Tamlayanı yalın durumda olan, tamlananı genellikle üçüncü kişi iyelik eki alan ve çoğu kez tür kavramı veren ad tamlaması: Ankara kedisi. Tuz Gölü gibi” olarak tanımlanmıştır. (Güncel Türkçe Sözlük - "belirtisiz tamlama", 2019) Bu tanımdan yola çıkarak, “sistem düşüncesi” terimi bir düşünce türü olarak tanımlanabilir.
“Thinking” sözcüğünün Tükrçe’de “düşünce, fikir, düşünme” olarak karşılıkları vardır. TDK Büyük Türkçe Sözlüğünde; “autistic thinking” teriminin karşılığı olarak “içeyönelik düşünce” verilmesi, “critical thinking” karşılığı olarak “eleştirici düşünme” teriminin verilmesi, “thinking” sözcüğünün her iki biçimde de kullanılabileceğini göstemektedir. Bu durumda “systems thinking” teriminde geçen “thinking” sözcüğünün karşılığı olarak hangi sözcük kullanılmalıdır?
“Düşünce” sözcüğünün, Türk Dil Kurumu çevrim içi Güncel Türkçe Sözlüğünde “dış dünyanın insan zihnine yansıması” olarak bir anlamı vardır. (Güncel Türkçe Sözlük - "düşünce", 2019). Sistem düşüncesi, dış dünyada bulunan sistemlerin insan zihninde yansıması temeline dayanır. Sistem düşüncesi ile anlatılmak istenen bir düşünme işi değil bir düşünce türüdür.
Ayrıca terimin “sistem düşünmesi” olarak çevrilmesi durumunda, anlamın belirtisiz ad tamlamasının aitlik bildirme görevine kayması ile, anlatılmak istenenin sanki “sistemin düşünmesi”, “düşünen şeyin sistem olması” gibi anlaşılma tehlikesi de vardır.
Bu nedenlerle “thinking” sözcüğünün karşılığı olarak, “düşünmek işi, tefekkür” anlamındaki “düşünme” sözcüğü değil, insan zihninde yansıma anlamında “düşünce” sözcüğü seçilmiştir.
Sözcüklere sal/sel eklenmesi oldukça tartışmalı bir konudur. Akbaş, (+sal)ın bir ek değil, kendisi de çeşitli ekler alabilen bir sözcük olduğunu savunur:
Türkçede biri uysal, diğeri kumsal kelimesinde olmak üzere iki sal var. Bunlardan birincisi, yani uysal’daki -sal, bir fiilden isim yapma eki; kumsal’daki sal ise çoğu zaman ek sanarak aldandığımız müstakil bir kelimedir. İşte bu aldanış, bu sal kelimesini Türkçenin en işlek eklerinden biri hâline getirdi ve dilimizdeki tarihî, askerî, siyasi, zihnî, kutsi, ahlaki gibi yüzlerce alıntı kelimenin sonuna gelerek aitlik bildiren nispet -î’sinin fonksiyonunu üstlendi; hatta -sal, -sel diye incelik kalınlık uyumuna da girerek isimden isim yapım eki rolü oynamaya başladı. (Akbaş, 2018)
Ayrıca Bulak’a göre:
Arapça nispet eki (-î)nin yerini tutmak üzere Latin kökenli Fransızca (+Al) “nispet bildirme, ait olma‛ ekinin Türkçeye uyarlanırken‚ “siyasa ve ulus” gibi kelimelere getirildikten sonra +sAl biçiminde yanlış ayrılmasından oluşmuş bir ektir. Türkçenin‚ kumsal‛ kelimesinde görülen isim köküne gelen ve “uysal” kelimesinde görülen fiil köküne gelen -sAl ekleriyle bir bağlantısı yoktur. Türkçede aitlik ve nispet bildirme görevi için belirtisiz ad tamlaması‚ duygu sömürüsü, kişi hakları, para darlığı gibi‛ çok elverişli olduğu halde, yabancı kökenli bu +sAl eki gittikçe yaygınlaşarak aitlik ve nispet sıfatları türeten yeni bir nitelik kazanmıştır: Açı+sal, biçim+sel, bilim+sel, birey+sel, çevre+sel, duygu+sal gibi. (Bulak, 2013)
Belirtisiz ad tamlaması kurallarına göre “sistemsel düşünme” yerine “sistem düşüncesi” kullanılmalıdır.
Ayrıca, aşağıdaki tablodan da görüleceği gibi, bir sözcüğün "sistemsel" olarak Türkçeye çevrilmesi için İngilizce karşılığının "systemal", "systemic", "systematic" veya "systematical" gibi bir şey olması gerekir. Böyle bir durum olmadığına göre "systems" sözcüğünün karşılığı olarak "sistemsel" sözcüğü kullanılmamalıdır.
Yabancı dilde "-al" son eki ile üretilen sıfatlar, Türkçe karşılıklarına bir kaç örnek:
| chemo- | chemical | kimyasal |
| function | functional | fonksiyonel |
| mathematics | mathematical | matematiksel |
| nation | national | nasyonel |
| nature | natural | natürel |
| universe | universal | üniversal |
Sistemik sözcüğünün Fransızca “systémique” sözcüğünün Türkçe karşılığı olarak, “Sayısal ve ekonomik konulara belli sistemler çerçevesinde bakan” anlamında kullanılmaktadır. (Güncel Türkçe Sözlük - "sistemik", 2019) Gerek sözcük türetilmesinin Türkçe kurallarına göre olmaması, gerekse sistemler “üzerine” düşünme anlamını tam karşılamaması nedeni ile “sistemik” sözcüğü kullanılmamıştır.
-c›, işlek bir ektir. Ünlü ve ünsüz uyumlarına göre -cı, -ci, -cu, -cü; çı, -çi, -çu, -çü olur:
“Sistemci düşünme/düşünce” teriminde geçen -ci eki, yukarıda çeşitli işlevleri verilen ekin meslek, alışkanlık veya yandaşlık anlamlarının hiçbirine doğrudan karşılık gelmemektedir.
Site haritası