Tanımlar

Sistem

Tanım 1: Sistem, bir bütün olarak varlığını ve işlevlerini, parçalarının karşılıklı ilişkileri ile sürdüren şeydir.

Tanım 2: Sistem, karşılıklı ilişkileri ile, zaman boyunca bir bütün olarak faaliyet gösteren elemanlar topluluğudur.

Tanım 3: Sistem, belirli bir işlevi yerine getiren ve aralarında belirli düzen içinde etkileşimler bulunan ögeler topluluğu. Örnek: Vücudumuz.

Tanım 4: Sistem, davranışlarını birbirleri ile ilişkileri belirleyen ögeler topluluğudur.

Sistem Düşüncesi

Tanım 1: Sistem düşüncesi, herhangi bir parçanın detayına odaklanmak yerine, bütünü ve ilişkiler ağını görmeyi sağlayan bir bakış açısıdır. Olaylar, bir örüntü içinde, zamanla açığa çıkar, kendini gösterir.

Tanım 2: Sistem düşüncesi, sistemleri parçaların toplamı olarak değil bir bütün olarak görmeyi sağlayan bir bakış açısı, bir dünya görüşüdür. Bütün, örüntüleri yaratan karşılıklı ilişkiler ağıdır.

Tanım 3: Sistem düşüncesi, bir bütünü görme disiplinidir.

Tanım 4: Sistem Düşüncesi, düşünmeyi görselleştirerek eleştirel düşünmeyi destekleyen alışkanlıklar ve araçlar takımıdır.

Tanım 5: Sistem Dinamikleri, düşünmenin dili gibidir. Bir dil gibi aşama aşama, önceki öğrenmenin üzerine birşeyler daha koyarak, ilişkiler kurarak, öğrenilir. Başlangıçta sesler, sonra kelimeler, sonra cümleler ve sonunda hikayeler. Bir dil gibi çocuktan yetişkine her yaştan kişi tarafından kullanılabilir. Nasıl aynı harfleri, kelimeleri, cümle yapılarını her yaşta kullanıyorsak, sistem dinamikeri araçlarını da bu şekilde kullanırız.

Tanım 6: "Sistem Düşüncesi" demek ne anlama geliyor? Bu terimi, dinamik karmaşıklığı haritalamamıza ve keşfetmemize yardımcı olan bir araç seti için kullanabiliriz - nedensel döngü diyagramları, stok-akış diyagramları ve simülasyon modeller gibi. Gerçekliğe özgün bir bakış açısı olarak da kullanabiliriz - bütünün ve bütünü oluşturan parçaların birbirleri ile nasıl karşılıklı ilişkide olduğunun farkına varmamızı sağlayan bir bakış açısı. Son olarak, sistem düşüncesi dinamik karmaşıklık ile ilgili anladıklarımızı ifade etmemizi sağlayan özel bir söz dağarcığı anlamına gelebilir. Örneğin, sistem düşünürleri genellikle dünyayı; pekiştiren veya dengeleyen süreçler, sınırlar, gecikmeler, zaman boyunca davranış örüntüleri gibi terimlerle açıklarlar.

Videolar

Linda Booth Sweeney "sistem" kavramını anlatıyor. (Seslendiren: Şebnem Demir)

Eskişehir Büyükşehir Belediyesi ve UNDP Türkiye Hızlandırma Laboratuvarı ortaklığında yürütülen Sosyal İnovasyon İçin İletişim (C4SI) Projesi kapsamında düzenlenen Sosyal İnovasyon Eğitim Programının 8 Mart 2022 Pazartesi günü gerçekleştirilen "Sosyal İnovasyon Sürecini Anlamak" konulu toplantısında Sistem Düşüncesinin tanıtımının yapıldığı bölüm.

MEF Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öğrenme Bilimleri Yüksek Lisans Programı kapsamında 2021-2022 döneminde verdiğimiz "Eğitimde Sistem Düşüncesi"nin ilk dersinde Prof. Dr. Yaman Barlas'ın "Sistem Düşüncesine Genel Bir Bakış" başlıklı konuşması

"Systems Thinking" teriminin karşılığı olarak neden "Sistem Düşüncesi" terimini kullanıyoruz?

Özet

“Systems Thinking” terimine karşılık olarak “Sistem Düşüncesi” terimini öneriyoruz.

Özgün biçim

“Systems Thinking”

Anlam

Sistem düşüncesi, sistemleri belirleme ve anlama, davranışlarını öngörme ve istenen etkileri üretmek için gerekli değişiklikleri yapma yeteneğini geliştiren çözümleme becerileri takımıdır. Sistem düşüncesi, sistemler konusunda düşünme sistemidir. (Ross D. Arnold, 2015)

Köken

"Systems thinking" terimi ilk olarak 1987 yılında Barry Richmond tarafından, bir paradigma, bir dünya görüşü olarak kullanılmıştır. (Richmond, Summer-Fall 1994) Daha sonra, 1990 yılında Peter Senge, bir milyonun üzerinde satış yapan “The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization” adlı kitabı ile “systems thinking” teriminin çok daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır. Kitapta “systems thinking”, kişisel ustalık, zihni model, paylaşılan vizyon ve takım halinde öğrenmeden sonra, bu dört disiplini birleştiren, beşinci disiplin olarak anlatılmıştır. (Senge, 1990) Kitap, 1993 yılında Ahmet Doğukan, Ayşegül İldeniz, Barış Pala tarafından Türkçeye çevrilmiş, Yapı Kredi Yayınları tarafından basılmıştır. Ocak 2018 tarihinde 19.baskısı yapılan kitapta “systems thinking” terimi kitapta “sistem düşüncesi” olarak geçmektedir. (Doğukan, İldeniz, & Barış, 1993)

Karşılık taraması

“Systems thinking” teriminin karşılığı Yabancı Sözlere Karşılıklar Kılavuzunda bulunamamıştır. Ayrıca, Türk Dil Kurumu Genel Ağ sayfasında “sistem düşüncesi”, “sistemsel düşünme/düşünce”, “sistemik düşünme/düşünce”, “sistemci düşünce/düşünme” terimleri de bulunamamıştır.

Karşılık önerisi

Türkçenin, aşağıda tartışılan dil kuralları, ek ve köklerine uygun olarak “Systems Thinking” terimini “Sistem Düşüncesi” biçiminde belirtisiz ad tamlaması olarak çevirmenin daha doğru olacağını düşünüyoruz.

Belirtisiz tamlama, Türk Dil Kurumu çevrim içi Güncel Türkçe Sözlüğünde, “Tamlayanı yalın durumda olan, tamlananı genellikle üçüncü kişi iyelik eki alan ve çoğu kez tür kavramı veren ad tamlaması: Ankara kedisi. Tuz Gölü gibi” olarak tanımlanmıştır. (Güncel Türkçe Sözlük - "belirtisiz tamlama", 2019) Bu tanımdan yola çıkarak, “sistem düşüncesi” terimi bir düşünce türü olarak tanımlanabilir.

“Thinking” sözcüğünün Tükrçe’de “düşünce, fikir, düşünme” olarak karşılıkları vardır. TDK Büyük Türkçe Sözlüğünde; “autistic thinking” teriminin karşılığı olarak “içeyönelik düşünce” verilmesi, “critical thinking” karşılığı olarak “eleştirici düşünme” teriminin verilmesi, “thinking” sözcüğünün her iki biçimde de kullanılabileceğini göstemektedir. Bu durumda “systems thinking” teriminde geçen “thinking” sözcüğünün karşılığı olarak hangi sözcük kullanılmalıdır?

“Düşünce” sözcüğünün, Türk Dil Kurumu çevrim içi Güncel Türkçe Sözlüğünde “dış dünyanın insan zihnine yansıması” olarak bir anlamı vardır. (Güncel Türkçe Sözlük - "düşünce", 2019). Sistem düşüncesi, dış dünyada bulunan sistemlerin insan zihninde yansıması temeline dayanır. Sistem düşüncesi ile anlatılmak istenen bir düşünme işi değil bir düşünce türüdür.

Ayrıca terimin “sistem düşünmesi” olarak çevrilmesi durumunda, anlamın belirtisiz ad tamlamasının aitlik bildirme görevine kayması ile, anlatılmak istenenin sanki “sistemin düşünmesi”, “düşünen şeyin sistem olması” gibi anlaşılma tehlikesi de vardır.

Bu nedenlerle “thinking” sözcüğünün karşılığı olarak, “düşünmek işi, tefekkür” anlamındaki “düşünme” sözcüğü değil, insan zihninde yansıma anlamında “düşünce” sözcüğü seçilmiştir.

Olası karşılıklara yönelik eleştiriler

Sistemsel düşünme/düşünce

Sözcüklere sal/sel eklenmesi oldukça tartışmalı bir konudur. Akbaş, (+sal)ın bir ek değil, kendisi de çeşitli ekler alabilen bir sözcük olduğunu savunur:

Türkçede biri uysal, diğeri kumsal kelimesinde olmak üzere iki sal var. Bunlardan birincisi, yani uysal’daki -sal, bir fiilden isim yapma eki; kumsal’daki sal ise çoğu zaman ek sanarak aldandığımız müstakil bir kelimedir. İşte bu aldanış, bu sal kelimesini Türkçenin en işlek eklerinden biri hâline getirdi ve dilimizdeki tarihî, askerî, siyasi, zihnî, kutsi, ahlaki gibi yüzlerce alıntı kelimenin sonuna gelerek aitlik bildiren nispet -î’sinin fonksiyonunu üstlendi; hatta -sal, -sel diye incelik kalınlık uyumuna da girerek isimden isim yapım eki rolü oynamaya başladı. (Akbaş, 2018)

Ayrıca Bulak’a göre:

Arapça nispet eki (-î)nin yerini tutmak üzere Latin kökenli Fransızca (+Al) “nispet bildirme, ait olma‛ ekinin Türkçeye uyarlanırken‚ “siyasa ve ulus” gibi kelimelere getirildikten sonra +sAl biçiminde yanlış ayrılmasından oluşmuş bir ektir. Türkçenin‚ kumsal‛ kelimesinde görülen isim köküne gelen ve “uysal” kelimesinde görülen fiil köküne gelen -sAl ekleriyle bir bağlantısı yoktur. Türkçede aitlik ve nispet bildirme görevi için belirtisiz ad tamlaması‚ duygu sömürüsü, kişi hakları, para darlığı gibi‛ çok elverişli olduğu halde, yabancı kökenli bu +sAl eki gittikçe yaygınlaşarak aitlik ve nispet sıfatları türeten yeni bir nitelik kazanmıştır: Açı+sal, biçim+sel, bilim+sel, birey+sel, çevre+sel, duygu+sal gibi. (Bulak, 2013)

Belirtisiz ad tamlaması kurallarına göre “sistemsel düşünme” yerine “sistem düşüncesi” kullanılmalıdır.

Ayrıca, aşağıdaki tablodan da görüleceği gibi, bir sözcüğün "sistemsel" olarak Türkçeye çevrilmesi için İngilizce karşılığının "systemal", "systemic", "systematic" veya "systematical" gibi bir şey olması gerekir. Böyle bir durum olmadığına göre "systems" sözcüğünün karşılığı olarak "sistemsel" sözcüğü kullanılmamalıdır.

Yabancı dilde "-al" son eki ile üretilen sıfatlar, Türkçe karşılıklarına bir kaç örnek:

chemo- chemical kimyasal function functional fonksiyonel mathematics mathematical matematiksel nation national nasyonel nature natural natürel universe universal üniversal

Sistemik düşünme/düşünce

Sistemik sözcüğünün Fransızca “systémique” sözcüğünün Türkçe karşılığı olarak, “Sayısal ve ekonomik konulara belli sistemler çerçevesinde bakan” anlamında kullanılmaktadır. (Güncel Türkçe Sözlük - "sistemik", 2019) Gerek sözcük türetilmesinin Türkçe kurallarına göre olmaması, gerekse sistemler “üzerine” düşünme anlamını tam karşılamaması nedeni ile “sistemik” sözcüğü kullanılmamıştır.

Sistemci düşünme/düşünce

-c›, işlek bir ektir. Ünlü ve ünsüz uyumlarına göre -cı, -ci, -cu, -cü; çı, -çi, -çu, -çü olur:

Demirci Ali, Kapıcı Hasan, Tuzcu Bekir, sütçü, sobacı, camcı... işleyen, alıp satan; yani geçim aracı yapan anlamında sıfattır.
Tarihçi, dilci, kimyacı, edebiyatçı, eğitimci... o bilimle uğraşan, onu meslek edinen anlamında sıfattır.
Cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, Türkçü, ülkücü... seven, yanlısı olan anlamı vardır.
Şakacı, alaycı, kavgacı, inatçı, yalancı, ezberci, gerici... huy, alışkanlık anlamı vardır.
Davacı, şikâyetçi, neci?... Davacı (dava eden), şikâyetçi (şikâyet eden) demektir. Sen necisin? (Ne iş yaparsın?)
Cebeci, Bostancı, Demirci... -c›, eklendiği sözcüklerle kaynaşarak yer adı yapmıştır. (Demir, Yılmaz, & Gencan, 2011)

“Sistemci düşünme/düşünce” teriminde geçen -ci eki, yukarıda çeşitli işlevleri verilen ekin meslek, alışkanlık veya yandaşlık anlamlarının hiçbirine doğrudan karşılık gelmemektedir.

Kaynakça

Akbaş, A. (2018). cite>Türkçedeki Sal/Sel Sorunu<. Türk Dili, 36-38.
Bulak, Ş. (2013). Türkçenin Sadeleştirilmesinde Yanlış Ek Kullanımı veya Eklerin Yanlış Kullanılması. The Journal of Academic Social Science Studies, 57-76.
Demir, P. N., Yılmaz, P. E., & Gencan, T. N. (2011). Türkçe Biçim Bilgisi. T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Doğukan, A., İldeniz, A., & Barış, P. (1993). Beşinci Disiplin - öğrenen organizsayon sanatı ve uygulaması. Yapı Kredi Yayınları.
Güncel Türkçe Sözlük - "belirtisiz tamlama". (2019, Mayıs 17). Türk Dil Kurumu.
Güncel Türkçe Sözlük - "düşünce". (2019, Mayıs 17). Türk Dil Kurumu.
Güncel Türkçe Sözlük - "sistemik". (2019, Mayıs 18). Türk Dül Kurumu.
Richmond, B. (Summer-Fall 1994). Systems thinkingkystem dynamics: let’s just get on with ,it. SystemDynamicsReview, 135-157.
Ross D. Arnold, J. P. (2015). A Definition of Systems Thinking: A Systems Approach. Procedia Computer Science, 660-678.
Senge, P. (1990). The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization. Doubleday/Currency.